“Cumhuriyet, ne hükümetne de fırka (parti)gazetesidir. Cumhuriyetsadece cumhuriyetin, daha ilmive yaygın ifadesiyle demokrasininsavunucusudur. Cumhuriyetve demokrasi fikir ve esaslarınıçiğneyen ve yıkan, yıkmaya çalışanher kuvvetle mücadele edecektir...”
7 Mayıs 1924 tarihli Cumhuriyetgazetesindeki ilk başyazısında YunusNadi gazetenin ilkelerini böyleözetliyordu.
Aradan koca 100 yıl geçti.Devrimler, 2. Dünya Savaşı, tekpartili dönemden çok partili dönemegeçiş, siyasi çalkantılar, darbeler,ekonomik krizler... TürkiyeCumhuriyeti ile yaşıt, anlamdaş veözdeş olan, adı Kurtuluş Savaşı’nındevrimci önderi Atatürk tarafındankonan Cumhuriyet gazetemizin101 yıllık tarihi, yalnızca birgazetenin tarihi değil, bir devriminde tarihi aynı zamanda. Gücünüadının anlamından, bilimden veAydınlanmadan alan okurlarıylabütünleşmiş tek gazete. Çağdaşlaşmasavaşını bugüne kadar ödünsüzsürdüren Cumhuriyet, bu uğurdapek çok saldırıya uğradı, yazarlarınışehit verdi. Ancak yolundan asladönmedi...
Malta’ya sürülebilirdi
Yunus Nadi, Yenigün’ü 2 Eylül1918’de çıkarmaya başlamıştı.Mütareke yıllarıydı. İngilizler, ulusaldavayı savunan bu gazeteyi sık sıkkapatıyorlardı. Mustafa Kemal PaşaSamsun’a çıktıktan sonra YunusNadi de Anadolu’ya geçti.
Bu işi yapmasaydı yakalanıpMalta’ya sürülmesi işten değildi.
Yunus Nadi, İstanbul’dan 2 Nisan1920 tarihinde ayrılmıştı. Ankara’daKaraoğlan Caddesi’nde hapishaneyebitişik bir ahşap ev bulunmuş, altkattaki odaya elle çalıştırılan birköhne baskı makinesi konulmuştu.Ancak mürettip yoktu. Ankara’daVilayet Matbaası’nda yerli birkaçihtiyar mürettip vardı. Akşamezanından sonra eşeklerine binerekbağlarına gidiyor, gece çalışmayıkafalarına sığdıramıyorlardı. Ozaman Matbuat Müdürü Umumisi(Basın Genel Müdürü) MuhittinBirgen olmuştu. İstanbul’da gizlisurette çalışmaya başlamış bulunan“m.m” grubundan mürettip istendi.Fakat kimse Babıâli’yi bırakıpAnkara’ya gelmedi. Yalnız Ahmetadında bir mürettip geldi. Muallimyapılarak yerli çocuklara mürettipliköğretildi. Bu mürettiplerden bir kısmıHâkimiyet-i Milliye gazetesine, birkısmı da Yenigün matbaasına verildi.(Enver Behnan Şapolyo, 20.8.1945,Cumhuriyet)
ANKARA’DAN KAYSERİ’YE TAŞINDI
Nadir Nadi de o günleribir çocukluk anısında şöyleanlatıyordu:
“1921’de Sakarya Savaşı’nınen yoğun günleriydi. Yenigün’ünmatbaası Ankara’dan Kayseri’yetaşınmıştı. Pek külüstür, ilkel birşeydi. Kolla çevrilen bir makineydi.Ben o zamanlar 12 yaşındaydım.Matbaadakilere yardım ediyordum.Bir keresinde kola asıldım,çevirmeye çalıştım, derken hop...Ben de merdaneyi çeviren kolunhareketiyle makinenin üstündenbir takla atıp, kâğıtların üstünedüşüverdim.” (11 Mayıs 1981,Cumhuriyet)
Makinenin kollarını çevirmekiçin ancak eski devirlerde değirmenkolu döndürenler lazımdı. Buağır işe kimse dayanamıyordu.Sokaktan güçlü kuvvetli hamallarbulundu. Bunlar sıra ile birer saatkolu çevirdikten sonra “Ben buişi yapamam” diyerek kaçarlardı.Gazetenin bir yüzü basılırdiğer yüzü kalırdı. Daha sonramürettipler kolu çevirirler, onlaryorulunca muharrirler gelir, nihayetiş başmuharrire kadar dayanırdı.Böyle zorluklar içinde Yenigünancak (sabah gazetesi olarak) ikindivakti çıkabilirdi.” (Enver BehnanŞapolyo, 20.8.1945, Cumhuriyet)
Elle çevrilen baskı makinesindeher gün 2 bin 500 adet Yenigünbasılıyordu. Kâğıdın iki yüzüayrı ayrı basıldığından bu 5 binbaskı demekti. En ilkel koşullardayaratılan Anadolu gazeteleri biryandan direnişin kamuoyunuyaratıyor bir yandan da bütündünyaya bağımsızlık savaşınınsesini duyuruyordu. UlusalBağımsızlık Savaşı “zafer”le sonaermişti ama bitmemişti. 29 Ekim1923’te ülkede cumhuriyet ilanedilmişti. (Cumhuriyet gazetesi bubüyük devrimden yedi ay sonraçıkmıştır), Yunus Nadi BüyükMillet Meclisi’nde, CumhuriyetDevrimi’nin ateşli bir sözcüsüydü.
İlginç olan bu yedi ay süresinde“Anadolu’da Yenigün”ün Ankara’dayayınını sürdürmesidir. Yenigün,11 Mayıs 1924’te yayınınıdurdurmuştur. Cumhuriyet, 7 Mayıs1924’te çıkmaya başladığına göreYenigün’ün Cumhuriyet’le birliktedört gün yayımlandığı anlaşılır.
FETHİ BEY İSTANBUL’DA
Yunus Nadi bir yandanCumhuriyetin ilanı ve hilafetinkaldırılması gibi devrimeylemlerinin içinde etkin rol alırkenbir yandan da artık işgalcilerdentemizlenen İstanbul’da yeniçıkaracağı gazeteyi kurmak içinidare müdürü Fethi Bey’i İstanbul’ayollamıştı.
“İttihat Terakki”nin eski genelmerkezi olan Pembe Konak’ıkiralamıştı. Bir sabah İstanbullulardağıtılan sabah gazeteleriyle birliktebir anket formunu da kapılarındabuldular. Bu ankette, “Okurunistediği gazetenin temel çizgilerinedir” sorusuna yanıt aranıyordu.Cumhuriyet’in yolculuğu başlamıştı.